“Prawdziwa sztuka to taka, która powstaje dzięki potrzebie tworzenia” – Albert Einstein
Czym jest arteterapia?
Od niepamiętnych czasów sztuka odgrywała w życiu człowieka ważną rolę. Można rzecz, że tworzenie dzieł wpisane jest w naturę i historię ludzką. Już w czasach starożytnych poprzez sztukę (np. malarstwo czy muzykę) człowiek przekazywał swoje uczucia i emocje, a więc odzwierciedlał w ten sposób część swojej osobowości. Z czasem zauważono pozytywny wpływ tworzenia na psychikę i zdrowie. Innymi słowy – odkryto, że sztuka może leczyć, a przynajmniej korygować lub minimalizować dane zaburzenia. Posługiwanie się sztuką w celach terapeutycznych nazywane jest arteterapią. Historia arteterapii, jak zostało wspomniane na początku artykułu, sięga dawnych czasów, ale dopiero w latach 40 poprzedniego wieku nastąpił prężny rozwój tegoż nurtu. Wówczas Adrian Hill – brytyjski artysta i terapeuta zaczął stosować zamiast terapii zajęciowej – terapię poprzez sztukę. Arteterapia w tamtych czasach wykorzystywana była także w psychoterapii – łączono ją wówczas z podejściem psychoanalitycznym. Jeśli chodzi o rozwój arteterapii w Polsce, warto zwrócić uwagę na postać Magdaleny Tyszkiewicz, psychiatry, która propagowała arteterapię w praktyce lekarskiej, wykorzystując zbawienne działanie sztuki na wiele zaburzeń i schorzeń dotykających człowieka.
Arteterapia jest pojęciem bardzo szerokim i niejednoznacznym. W ogólnym znaczeniu jest to terapia poprzez różnego rodzaju sztukę (malarstwo, taniec, drama itd.), zaś w węższym znaczeniu może to oznaczać oddziaływania tylko poprzez sztukę plastyczną. Argumentem przemawiającym za wykorzystywaniem arteterapii w procesie diagnostycznym i leczniczym jest fakt, że sztuka pozwala człowiekowi nie tylko wyrażać siebie, lecz także rozwijać swoje zasoby – a ma to istotne znaczenie wychowawcze. Działania arteterapeutyczne mają swoje zastosowanie w terapii pedagogicznej, psychologicznej, a nawet logopedycznej – na czym bardziej skupię się w dalszej części artykułu. Należy w tym miejscu podkreślić także, że w terapii z wykorzystaniem sztuki najważniejszy jest sam akt tworzenia, a nie efekt końcowy działania.
Jakie są rodzaje arteterapii?
W obrębie szeroko rozumianej arteterapii możemy wyszczególnić konkretne jej rodzaje. Jak wspomniałam już wcześniej, arteterapia czerpie z poszczególnych dziedzin sztuki/kultury. Terapia z wykorzystaniem literatury nosi nazwę biblioterapii (w przypadku dzieci stosuje się także często tzw. bajkoterapię – terapię poprzez czytanie bajek). Leczenie poprzez taniec nazywane jest choreoterapią. W ramach arteterapii wyszczególnia się również dramatoterapię/psychodramę, czyli działania terapeutyczne oparte na odgrywaniu ról i uczestnictwie w przedstawieniach teatralnych. W arteterapii wykorzystuje się także ważną rolę muzyki (muzykoterapia) oraz różnorakich zabaw (ludoterapia). Jedną z najczęściej stosowanych form arteterapeutycznych jest tworzenie dzieł plastycznych, malarskich co nazywa się po prostu arteterapią lub plastykoterapią. W działaniach arteterapeutycznych możemy także wyróżnić leczenie za pomocą barw (chromoterapia). Kontakt z pięknym otoczeniem wyzwala terapeutyczne doznania estetyczne – ma to zastosowanie w tzw. estetoterapii. Arteterapia wykorzystuje także pozytywne skutki obcowania człowieka z naturą, dlatego też wyróżnia się tzw. silvoterapię – terapię poprzez przebywanie w lesie czy talasoterapię – obcowanie z morzem.
Podsumowując – arteterapia mieści w sobie wszelkie oddziaływania człowieka ze sztuką, które mają moc terapeutyczną. Ponadto w arteterapii stosuje się także różnego rodzaju techniki, takie jak wizualizacja (wykorzystywanie siły wyobraźni), czy mandala (motyw artystyczny na bazie koła).
W terapii logopedycznej pomocne może być wykorzystywanie poszczególnych rodzajów lub technik arteterapeutycznych. Arteterapia pozwala bowiem spojrzeć holistycznie na człowieka, co jest bardzo istotne w przypadku logopedii, ponieważ rozwój mowy koreluje z całościowym rozwojem dziecka. Stosowanie arteterapii w ramach oddziaływań logopedycznych musi być zasadne i dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjenta. Elementy arteterapii w terapii zaburzeń mowy i komunikacji mogą być wykorzystywane zarówno w odniesieniu do dzieci, jak i dorosłych pacjentów.
Jakie są funkcje arteterapii?
Odbiorcami arteterapii są w zasadzie ludzie w każdym wieku i z różnymi zaburzeniami natury medycznej, psychologicznej, społecznej. Potwierdza to także zasadność stosowania oddziaływań arteterapeutycznych na gruncie logopedii – pacjenci gabinetów logopedycznych często doświadczają problemów komunikacyjnych współwystępujących z innymi jednostkami chorobowymi, np. całościowe zaburzenia rozwojowe, dyzartrie, zaburzenia psychiczne i neurologiczne. Celem arteterapii jest przede wszystkim odreagowanie emocjonalne i pozbycie się napięć fizycznych i psychicznych. Istotne jest także wzmacnianie rozwoju i pogłębianie wiedzy uczestnika. Arteterapia – jak sama nazwa wskazuje, oznacza działanie terapeutyczne (terapia – z gr. oznacza leczyć, goić), a więc jej celem jest korygowanie i zmiana patologicznych mechanizmów na bardziej adaptacyjne. Przykładowo, wykorzystanie arteterapii wobec nadmiernie nieśmiałego dziecka może pozwolić mu wyrazić stłumione emocje, zrelaksować napięte mięśnie ciała oraz wzmocnić poczucie własnej wartości. Ponadto, w przypadku arteterapii grupowej występuje możliwość integrowania się danej grupy i wzmacniania więzi społecznych, może to mieć miejsce, np. w trakcie ćwiczeń logorytmicznych w przedszkolu. Warto zwrócić uwagę na funkcję profilaktyczną arteterapii, czyli minimalizowanie ryzyka wystąpienia określonych zaburzeń.
Arteterapia w logopedii
W terapii logopedycznej wykorzystuje się elementy arteterapii, takie jak zabawy taneczno-ruchowe, bajkoterapia czy muzykoterapia. Metody te są pomocne w terapii, gdyż oddziałują na całościowy rozwój dziecka i ułatwiają korygowanie różnego rodzaju nieprawidłowości. Ważne jest włączanie arteterapii do oddziaływań logopedycznych, ponieważ urozmaica i uatrakcyjnia ona terapię, co powoduje większe zaangażowanie dziecka wobec współpracy z logopedą.
Poniżej zamieszczone zostały przykłady działań arteterapeutycznych w terapii zaburzeń mowy.
- Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne – metoda ta wykorzystuje ruch w celu stymulowania i wspomagania rozwoju psychomotorycznego i społecznego dziecka. Zabawy i ćwiczenia ruchowe mają za zadanie: kształtować orientację dziecka w schemacie swojego ciała i przestrzeni, uczyć wyrażania uczuć oraz nawiązywania relacji z drugą osobą. Metoda ta sprawdza się w pracy z dziećmi z niepełnosprawnością intelektualną, zaburzeniami rozwojowymi, emocjonalnymi i społecznymi. Można ją stosować także w odniesieniu do dzieci zdrowych w celach wspierających rozwój.
- Bajkoterapia – ta technika arteterapii polega na czytaniu dziecku albo przez dziecko bajkek. Pomaga to dzieciom zrozumieć i oswoić własne emocje oraz nabrać dystansu do swoich problemów – ważne jest, aby dziecko mogło identyfikować się z pozytywnym bohaterem owej bajki. Bajkoterapia również bywa pomocnym narzędziem w terapii logopedycznej dzieci, które doświadczają trudności emocjonalnych, np. nieśmiałości lub cierpią z powodu jąkania. Jąkanie, jak wiadomo, powoduje szereg przykrych konsekwencji dla dziecka nierzadko w postaci zaburzeń emocjonalnych. Odpowiednio opracowane bajki mogą zatem pomóc takiemu dziecku zredukować nieprzyjemne napięcie oraz nabrać pewności siebie w komunikacji.
- Muzykoterapia – w tej szeroko pojętej gałęzi arteterapii ważna jest rola muzyki i jej wpływ na funkcjonowanie człowieka, tj. redukcja lęku, uspokojenie się i zrelaksowanie. Ponadto łączenie muzyki z tańcem pozwala na rozwój koordynacji słuchowo-ruchowej oraz usprawnianie ruchowe całego ciała. Zestawienie muzyki z ruchem całego ciała ma swoje odzwierciedlenie w zajęciach logorytmicznych, których celem jest harmonizowanie rozwoju dziecka, w tym rozwoju mowy. Logorytmika pomaga korygować wady wymowy, między innymi poprzez uwrażliwianie słuchowe dziecka i zwracanie uwagi na prozodyczne elementy, m.in. na rytm, melodię, czy tempo. Warto podkreślić także rolę grupy w tego typu ćwiczeniach, np. wspólne śpiewanie piosenki integruje dzieci i uczy współdziałania w zespole.
Mówi się, że sztuka leczy. Wykorzystywanie arteterapii w procesie leczniczym – w tym w terapii logopedycznej może przynieść zaskakująco dobre efekty. Aby tak się jednak mogło stać, terapeuta mowy powinien spojrzeć na pacjenta całościowo. Funkcjonowanie człowieka i jego ogólny rozwój wpływa na rozwój jego umiejętności komunikacyjnych. Arteterapia jest zatem narzędziem niezwykle pomocnym we wszechstronnym rozwoju człowieka, przekładającym się na różne sfery życia.
- Stańko-Kaczmarek M. (2013): Arteterapia i warsztaty edukacji twórczej. Warszawa.
- Konieczna E. (2003): Arteterapia w teorii i praktyce. Kraków.
- Gładyszewska-Cylulko J. (2010): Wspomaganie rozwoju dzieci nieśmiałych poprzez wizualizację i inne techniki arteterapii. Kraków.
- Opala-Wnuk K. (2009): Sztuka, która pomaga dzieciom. Łódź.