Cofnij
Biblioteka Eksperta
Baza wiedzy logopedycznej - diagnoza i terapia

Wsparcie logopedyczne osób słabowidzących

25 listopada 2022

Logopedia to nauka o biologicznych uwarunkowaniach języka i zachowaniach językowych (Grabias 2011), o fizjologicznych czynnościach aparatu mowy, która zajmuje się kształtowaniem, doskonaleniem i reedukacją mowy oraz komunikacji (Hamerlińska-Latecka 2015). Jest dyscypliną zarówno teoretyczną, jak i praktyczną (Grabias 2011). A czym jest tyflologopedia?

Już początków polskiej logopedii zauważono potrzebę otoczenia opieką osób z niepełnosprawnością wzrokową przez terapeutów mowy i języka. W latach 70. XX wieku do obszaru zainteresowań logopedii włączono dział poświęcony osobom „głuchociemnym”, czyli głuchym i niewidomym zarazem (Demel 1979 za: Zaorska 2021). Odpowiedzią na tę potrzebę okazała się tyflologopedia. Jest to szczegółowa subdyscyplina logopedii, która zajmuje się wspomaganiem rozwoju oraz opanowania mowy przez dzieci niewidzące, słabowidzące, a także wspieraniem reedukacji komunikacji u osób, które utraciły wzrok po opanowaniu umiejętność mówienia (Zaorska 2021).

W wielu umysłach rodzi się w tym momencie pytanie – co może okazać się przeszkodą dla rozwoju mowy u dzieci z niepełnosprawnością wzrokową? O ile nie można nie zgodzić się z tym, że osoby, które utraciły wzrok, utraciły część umiejętności z zakresu komunikacji, zwłaszcza czytania oraz pisania, o tyle z problemem kształtowania się mowy u dzieci niewidzących lub niedowidzących wiąże się wiele wątpliwości. W jaki sposób takie dziecko może być wspierane przez logopedę. Dlaczego terapia takiego dziecka może okazać się nie lada wyzwaniem (problemy z doborem pomocy, ćwiczeń)?

Kim jest osoba słabowidząca?

Mogło by się wydawać, że wraz z niepełnosprawnością wzrokową nie zachodzi w organizmie dziecka żadna zmiana w obrębie zdolności poznawczych, która mogłaby doprowadzić do zaistnienia trudności w obszarze rozwoju i komunikacji. Spójrzmy jednak na ten problem z innej perspektywy – psychoemocjonalnej oraz środowiskowej. Lew Wygotski zwraca uwagę na to, że osoby niewidome i niedowidzące od najmłodszych lat „dostają” obraz otaczającego świata od innych osób, osób widzących. Trzeba pamiętać, że wszelkie – choćby nie wiadomo jak dokładne – opisy i tłumaczenia są dla tych dzieci czymś nie do wyobrażenia. Abstrakcją, której w żaden sposób nie są w stanie skonfrontować z rzeczywistym obrazem tego, co znajduje się dookoła. Z jednej strony, takie dzieci muszą zadowolić się niesatysfakcjonującymi opisami osób widzących, z drugiej – nie mają sposobności do rozwijania własnej kompetencji dokonywania charakterystyki najbliższego środowiska, ponieważ jej sposób opisu może okazać się zbyt ubogi, niezgodny z realiami, a wreszcie nieakceptowalny przez otoczenie osób widzących (Wygotski 1995 za: Zaorska 2021).

Warto również wskazać na problemy ludzi z niepełnosprawnością wzrokową z zakresu komunikacji interpersonalnej. Wśród nich można wyróżnić m.in. trudności z interpretacją komunikatów interlokutora ze względu na brak dostępu do takich elementów jak okulestyka (kontakt wzorkowy) czy kinestyka – mimiki oraz gestykulacji (Giryn-Boudy 2021). Może również doprowadzić do osłabienia zdolności empatyzowania z drugim człowiekiem, ponieważ spora część przekazu, zwłaszcza nieuświadomionego po stronie interlokutora, pozostaje niedostępna dla osoby niewidomej czy niedowidzącej.

Odpowiedzmy wreszcie na pytanie, kim jest osoba słabowidząca? Czym różni się od osoby niewidomej i na czym polega specyfika jej zaburzenia? Według Światowej Organizacji Zdrowia za osobę słabowidzącą uznaje się kogoś, kogo ostrość wzroku mieści się w przedziale 0,05–0,3, a jego/jej pole widzenia ogranicza się do obszaru 30° (Skiba 2015 za: Kaźmierczak 2019). Od osób niewidomych różnią się przede wszystkim sposobem odbioru wrażeń z otoczenia. Osoby niewidome poznają świat w dużej mierze dotykiem (choć nie tylko), osoby słabowidzące natomiast percypują różnymi zmysłami – węchem, dotykiem, słuchem, a po części także wzrokiem, jednak w osłabionym stopniu (Gładyszewska-Cylulko 2019).

Warto wspomnieć także o innych trudnościach, z jakimi zmagają się osoby słabowidzące (za: Kaźmierczak 2019):

  • daltonizmem
  • zaburzeniami ostrości
  • problemami z akomodacją
  • światłowstrętem
  • oczopląsem
  • jaskrą
  • zaćmą
  • trudnościami z poznawaniem otoczenia pod kątem oceny: „jasności, barwy, kształtu, wielkości, długości, wysokości, szerokości, głębi, perspektywy, ruchu czy kierunku”

Problemy psychospołeczne osób słabowidzących

Wśród podstawowych problemów z płaszczyzny psychospołecznych należy wymienić problem niejednorodności samej grupy osób słabowidzących. Ludzie ci zmagają się z różnymi trudnościami fizycznymi i emocjonalnym w różnym stopniu, dlatego sami siebie nawzajem nie rozumieją. Jednocześnie – co zbadała Marzenna Zaorska – nie mają poczucia zrozumienia ze strony osób widzących, stąd pojawia się w nich poczucie inności w stosunku do reszty społeczeństwa (Zaorska 2013 za Gładyszewska-Cylulko 2019).

Krzywdzącym zjawiskiem społecznym, które ma realny wpływ na kondycję psychoemocjonalną osoby słabowidzącej jest mobbing. Gdy pojawia się w środowisku szkolnym jest nazywany bullyingiem. Jest to zespół długotrwale i intencjonalnie stosowanych zachowań przemocowych i agresywnych stosowanych wobec konkretnego człowieka. W bullyingu obserwuje się „asymetrię sił fizycznych i psychicznych między sprawcą i ofiarą” (Krajewska 2012). Zjawisko to częściej dotyka osoby słabowidzące niż niewidome, ponieważ niewidomi nie mają aż tak wielu okazji do konfrontacji z widzącymi (Gładyszewska-Cylulko 2019).

Stąd też wśród problemów psychospołecznych omawianej grupy wymieniamy lęki społeczne (między innymi ze względu na bullying i poczucie inności) oraz trudność ze zrozumieniem własnej tożsamości (trudności z widzeniem oraz poznawaniem otoczenia jest zależna od warunków występujących w danej chwili). Trudnością poznawczą, zwłaszcza w środowisku szkolnym, może okazać się powierzchowność percypowania nieznanych przedmiotów. Żeby nie narazić się na szykany ze strony kolegów słabowidzący starają się zapoznać z rzeczą wyłącznie na sposób wzrokowy, mimo tego, że znają inne techniki wspierające pełne poznanie (np. dotykowy). Z tego samego powodu nie dają sobie na ten proces więcej czasu (Majewski 2002). Mogą zmagać się także z zaburzeniami emocji, zachowania oraz niską samooceną (Gładyszewska-Cylulko 2019).

Należy jednak pamiętać, że uczeń słabowidzący, któremu zapewniono odpowiednie warunki do nauki, pracy i rozwoju ma szansę na to, żeby zminimalizować, a nawet zniwelować różnice, jakie występują między nim a dziećmi widzącymi (Palak 2000 za Kaźmierczak 2019). W jaki sposób taki uczeń może być wspierany w otoczeniu szkolnym? Co może dla niego zrobić logopeda?

Jak logopeda może wspierać osobę słabowidzącą? O problemach komunikacyjnych

Do głównych problemów komunikacyjnych osób słabowidzących należą trudności z odczytywaniem komunikatów niewerbalnych. Mimiki, gestykulacji czy kontaktu wzrokowego. Z drugiej strony – osoby te nie mają dostępu do środków, które wzbogacają, a wręcz stanowią sporą część tworzonego komunikatu. Z tego też powodu może dochodzić do wielu nieporozumień komunikacyjnych, a także frustracji u obu stron. To znowu może prowadzić do powstawania barier w codziennej kooperacji w domu, szkole i pracy, a także do osłabienia relacji interpersonalnych ze względu na wzajemne niezrozumienie. Stąd kluczowym elementem terapii logopedycznej osoby słabowidzącej będą: profilaktyka i edukacja dialogu pacjenta oraz jego otoczenia, a także trening umiejętności społecznych oraz komunikacyjnych.

Kolejna kwestia to niemożność czytania i pisania w systemie, którym posługują się osoby widzące. Osoby słabowidzące wciąż nie mają pełnego dostępu do wielu tekstów kultury ze względu na np. brak wydań książek zapisanych w alfabecie Braille’a lub brak filmów i seriali z audiodeskrypcją. To z kolei może prowadzić do tego, że uczeń lub student nie będą mogli brać pełnego udziału w zajęciach, na które uczęszczają, a przede wszystkim ich rozwój na płaszczyźnie obcowania z kulturą i sztuką będzie w dużej mierze ograniczony.

Logopeda może wspierać pacjenta oraz jego opiekunów w zdobywaniu dostępu do kolejnych zasobów. Może także działać na polu twórczym i brać udział w powstawaniu nowych tekstów kultury dostosowanych do potrzeb osób z niepełnosprawnością wzrokową. Jeżeli tylko ma taką możliwość, to może zachęcać do zaangażowania się w taką działalność twórców i artystów.

Jednakże podstawową formą wsparcia jest pomoc w codziennej egzystencji. Logopeda oraz najbliższe środowisko pacjenta – szkolne, zawodowe, rodzinne – może okazywać pomoc osobie słabowidzącej na wiele sposobów (za: Kaźmierczak 2019):

  • tworzeniem optymalnego środowiska funkcjonowania –usuwaniem przeszkód, zaznajamianiem z topografią, utrzymywaniem stałego porządku, dbaniem o odpowiednie, nierażące i nieoślepiające oświetlenie
  • dostosowaniem miejsca pracy do potrzeb pacjenta – zadbaniem o odpowiednie pomoce dydaktyczne i narzędzia pracy, zaopatrzeniem w pomoce optyczne, wykorzystaniem pomocy technologicznych, przygotowaniem poznawanych materiałów przystosowanych do potrzeb ucznia/pracownika, dostosowaniem czasu pracy
  • stosowaniem adekwatnych sposobów aktywizacji w poczuciu wzajemnej akceptacji – organizacją działań w sytuacjach realnych a nie preparowanych, komunikacją symetryczną z wykorzystaniem wielu kanałów

Pamiętajmy również o tym, na co zwracał uwagę Lew Wygotski. Grupa osób z niepełnosprawnością wzrokową, a więc i słabowidzący, należą do grupy ludzi, które mają spory problem z komunikacją. Stąd też dużym wsparciem okażą się regularne ćwiczenia logopedyczne. Nie można jednak zapomnieć o specyficznych potrzebach tych osób. Nie należy stosować identycznych metod oraz pomocy dydaktycznych, jakie stosuje się w przypadku innych pacjentów. Tak jak pacjent potrzebuje odpowiedniego wsparcia w swoim środowisku codziennego funkcjonowania, tak samo potrzebuje ich w gabinecie logopedycznym. Zadbajmy o oświetlenie, dobór materiałów, uporządkowanie przestrzeni w pomieszczeniu i zapoznanie pacjenta z jego topografią.

Bibliografia

Giryn-Boudy Maria, 2021, Różnice komunikacji niewerbalnej w Polsce i Chinach. „Gdańskie Studia Azji Wschodniej” nr 19, 84–96.

Gładyszewska-Cylulko Joanna, 2019, Słabowidzący aktywnym uczestnikiem komunikacji. Możliwości wsparcia ucznia w przestrzeni ogólnodostępnej szkoły średniej. „Niepełnosprawność. Dyskursy pedagogiki specjalnej” nr 35, 184–198.

Grabias Stanisław, 2011, Logopedia – nauka o biologicznych uwarunkowaniach języka i zachowaniach językowych. „Logopedia” nr 39/40, s. 9–34.

Hamerlińska-Latecka Agnieszka, 2015, Onkologopedia. Logopedia wobec chorób nowotworowych, Bydgoszcz, ss. 169.

Kaźmierczak Monika, 2019, Słabowidzący aktywnym uczestnikiem komunikacji. Możliwości wsparcia ucznia w przestrzeni ogólnodostępnej szkoły średniej. „Logopedia” nr 48–1, s. 419–438.

Krajewska Anna, 2012, Bullying jako forma przemocy w środowisku szkolnym. W: Przestępczość nieletnich – teoria i praktyka, S. Ćmiel (red.), Józefów, 259–274.

Majewski Tadeusz, 2002, Tyflopsychologia rozwojowa, Lublin, ss. 354.

Zaorska Marzenna, 2021, Tyflologopedia. Pomoc dla osób z niepełnosprawnością wzrokową. „Forum Logopedy” nr 42.

Wizyta online jutro!
90
Godzina
Wizyta online jutro!
90
Godzina
Artykuły tego autora
Logopeda i Pacjent

Karty pracy – Pierwszy dzień Wiosny

Z okazji rozpoczynającej się 21 marca wiosny, przygotowaliśmy dla Państwa zestaw kart pracy głosek [f, v]. Zapraszamy do korzystania z materiałów.

głoska f
głoska v
Czytaj
Umawianie wizyt

Poradnik Dobrego Mówcy – Nosówki. Jak być 'Ą, Ę’ …

W tym artykule dowiesz się, jak prawidłowo wymawiać głoski 'ą, ę' w różnych konfiguracjach. Artykuł stanowi część cyklu Poradnik Dobrego Mówcy.

mówienie
nosowe
Czytaj
Umawianie wizyt

Infografika „Prozodia i aprozodia”

Zapraszamy do zapoznania się z naszą krótką infografiką o zjawiskach prozodii i aprozodii. Zachęcamy również do jej rozpowszechniania.

infografiki
prozodia
Czytaj
Polecane kursy